قورقوت آتا
یانگی تاپئلان غورقوت آتانئنگ اوٚچینجی نسخه سی (کیتابی دأدأ غورقوت)
آغاز سخن:
تورنتو – دکتر خانگلدی اونق: – اخیراً
خبر مسرّت بخشی در فضای رسانه های دنیا منتشر گردید که حکایت از حماسه ای
بزرگ از تاریخ کهن ملّت ما دارد، آن کتاب مشهور تاریخی – حماسی «غورقوت آتا
/کیتابی دأدأ غورقوت/» می باشد. قبل از این که وارد اصل ماجرا بشویم، از
یک کنفزانس بین المللی معروفی که در سال 1999/ در پایتخت نسل برحقّ وی عشق
آباد ترکمنستان مستقل برگزار شده بود، که در آن تمام ترک شناسان طراز اوّل
دنیا از جمله محمد سارای، فاروق سومر، محققین برجسته ترکمن، ترک های
آذربایجان و سایر اقمار ترک زبان دنیا و دانش پژوهان روسیّه در آن شرکت
داشتند که سخنرانی ها و تز های ارائه شده آن طی کتابی با عنوان غورقوت آتا
که اهم آن ها از بین 1500 مقاله از تزیس ها و داکالات های متن سخنرانی ها
در عشق آباد منتشر شده است، تمام مقالات شرکت کنندگان از جمله متن سخنرانی
اینجانب نیز که در آن ایّام که یکی از جمع هیئت گردانندگان کنفرانس از
پژوهشکده تاریخ بودم نیز در موضوع «نسخه های یافته شده غورقوت آتا در
کشورهای خارج /غورقوت آتا اپوسی نئنگ داشاری یورت لارداقی واریانتی/» اشاره
شده است که متن آن را قبل از اینکه وارد نسخه کشف شده ان در ترکمنصحرا از
جانب محققین نسخه «ترکمنصحرا استاد ولی محمد خوجه» انجام گرفته است، در این
جا گذرا اشاره می کنیم:
نسخه اصلی این مقاله بزبان ترکمنی با الفبای کریل روسی که در آن ایّام در
جمهوری ترکمنستان هنوز الفبای کریلیکی مرسوم بود، به کنفرانس ارائه گردید.
سپس آن را در زبان های تورکی تورکیّه، ترکمنی لاتین، انگلیسی، روسی و فارسی
برگردانده شده است. این مقاله در مؤسسات تحقیقاتی دنیا منتشر گردید که در
مقاله مبسوط دیگری آورده شده است.
متن سخنرانی ارائه شده از طرف اینجانب در کنفرانس بین المللی غورقوت آتا:
این مقاله در موضوع:
«نسخه های یافته شده غورقوت آتا در کشورهای خارج»
در کنفرانس «غورقوت اتا» از جانب نویسنده این سطور به سال 1999/م.، – عشق آباد قرائت گردیده است!
بر اساس روایات یکی از مورّخین قرن پانزدهم که می گوید: «- در دوره ای نزدیک به ایّام حضرت محمّد، در بین طوایف اوغوز شخصیّتی با عنوان «دأده غورقوت» ظهور کرده است. وی در زبان طوایف اوغوز کتابی نوشته که آن کتاب به نام «دأده غورقوت» مشهور گشته است.»[1] اثر حماسی «غورقوت آتا» که قدمت آن، تا قبل از نزدیک به دوره حضرت محمد عنوان شده است، اعصار زیادی را طی طریق نموده و در بطن قرون اسرار آمیز خلق شده، در مورد وقایع متعدد، از قهرمانی ها، مردانگی ها، از صفت ها و اخلاق های پاک بشری پیام می رساند. این حماسه اساساً در قرن 14 تا قرن 16 در ایّام سلسله ترکمن های آق قویونلی کتابت و به دقّت جهانیان رسانده شده است. این اثر در طول ایّام متمادی دقّت و نظر پژوهشگران و مورّخین دنیا را به خود جلب نموده است.
بر اساس پژوهش های محقق مشهور روس س. دمیدوف، «در قرون ١٤-١٥ /م میلادی شخصی به نام احسان شیخ، اوغوزنامه خوان مشهوری بوده است که در بین اهالی با عنوان «دانا آتا» شناخته می شده است، وی در بین تمامی طوایف «سؤیینخانی (حسینخانی)» در نواحی غربی تورکمنیستان (یمودیستان) بنام «اوغوزناماچی» معروف بوده است. یعنی وی حماسه «غورقوت آتا» را به عنوان باغشی «اوزان» همراه با آواز دوتار، روایت می کرده است.
این حماسه در حدود سال های ۱۹۰۰ از جانب پژوهشگران مشهور روس «و. و. بارتولد»[2] و «ا. ا. برتلس»[3] مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. این اثر در سال ۱۹۱۵ اوّلین بار در استانبول به چاپ می رسد.
محقق برجسته روس و. و. بارتولد در هفتمین کتاب آثار خود که به نام «مقالاتی از تاریخ خلق تورکمن» درج شده است، در مورد سلسله های دول کنفدراسیون تورکمن ها از طوایف «قاراقویونلی ها» و «آق قویونلی ها» که مربوط به قرون چهاردهم و شانزدهم می باشد، صحبت به میان می آورد و در مورد حماسه «غورقوت آتا» عبارات زیر را بیان می دارد:
جلد مجموعه مقالات و نطق ها از کنفرانس
ذیلاً متن روسی آن نیز گنجانده می شود:
“В отношении зависимости ряду историй и басни, что «ДЕДЕ КОРКУТ», с туркменской певцов или «Пир-э-Дана (старейшина мудрый)», которые определяют и защищают морозное духовное и национальное народный была выражена прежде всего в Туркмен «Горкут Ата (Деде Коркут)» написаны и опубликованы, потому что главного героя «Баяндирхан»-а, есть лидера племен огузов, и прадеда лидер новый султан Узынхасана Ак-Коюнлы Конфедераця Tуркмени»[4]
«- باغشی و یاشی اولی، خالق پاراساتلیلیغینی بیان ادیجی، ساقلایجی قورقودینگ آدی بیلن باغلانیشیقلی بولان حکایالارینگ بیر توپاری بلکی – ده، آق قویونلی تورکمن لرینگ دؤورینده یوزه چیقان دیر. بو حکایالاردا أهلی اوغوزلارینگ باش توتانی «ّبایاندیر خان» دیر».
» – در رابطه با وابستگی آن ردیف از داستانها و حکایاتی که با نام «غورقوت»، از جانب باغشی یا «پیردانا» که تیین گر و حافظ معنویات و فراست های ملی خلق بیان داشته می شده است، اصولاْ در دوره تورکمنان «آق قویونلی» کتابت و انتشار یافته است. چون قهرمان اصلی آن «بایاندیرخان»، سرکرده تمامی طوایف اوغوز بوده و آن جدّ سلطان اوزین حسن سرکرده کنفدرسیون تورکمنان آق قویونلی می باشد.»[5]
این اثر در دوره حکومت کنفدراسیون آق قویونلی ها بطور رایج رواج داشته و آن در تالارهای پادشاه و در حضور سرکردگان و فرماندهان قشون به مورد اجرای ویژه گذاشته می شده است. نمایش و اجرای این اداب و رسوم تا به امروز از جانب گروه «مهترها» در مراسم ملی تورکیّه اشاره ایی است به این سنّت های قدیمی اوغوزها که از قدیم باقی مانده است.
کتاب «غورقوت آتا» برای اوّلین بار در دوره اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از جانب پروفسور مأتی (مهدی) کؤسأیف در سال 1950 به صورت کتاب آن را برای چاپ و انتشار تهیّه کرده بود. در این مجموعه متفاوت در مورد نسخه های «چاودیر» و «ایگدیر» نیز از جانب فلکلوریست آتا رحمانف 16 بخش از حکایات آنرا جمع آوری کرده بود. بطورکلی هر قدر در مورد روند و مراحل خلق و پیدایش حماسه غورقوت آتا فکر میکنی، هرچه بیشتر ذهن ات را به خود جلب می دارد.
صفحه ورودی اثر
این اثر، یعنی «کتابِ ددم قورقود» در دوره اوج اقتدار خاندان سلسله کنفدراسیون آق قویونلی ها، کنجکاوی و ذهن سیّاحانی که از اروپا می آمدند، به خود جلب نموده است. این کتاب از جانب آن ها به دست پادشاهان اروپا می افتد. در مورد چون و چرای سر درآوردن این اثر از اروپا، اطلاعات دقیقی در دست نیست ولیکن، پادشاه فرمانروای تورکمنان آق قویونلی سلطان اوزین حسن، با پادشاهان ونیز رابطه دیپلماتیک نزدیکی داشته اند، که در آن دوره توچّه اروپائیان به فراگیری و جمع آوری فراست های ایران ترکمنی رغبت نشان داده می شده است و بعدها از همین دریچه وارد فرهنگ و باورهای پایه ای اسلام ترکمنی شده و در روند رشد انشقاقات مذهبی نقشی اساسی ایفا کرده اند.
سلطان اوزین حسن بایندری می خواست از ونیز ابزار و تجهیزات جدید جنگی بخرد. در آن دوره سفیر وی به نام «حاجی محمّد (حاجی مأمد) ایلچی بگ» نام داشت. سلطان، وی را به عنوان نماینده دولت تورکمنان انتخاب و به اروپا (ونیز) اعزام می دارد. پادشاه «ونیز» به این خواست پادشاه تورکمن جواب مثبت می دهد. بعداز آن سفیر و نماینده ایتالیایی «کاترینو زینو» از ونیز بلافاصله همراه با 99 کشتی ادوات و تجهیزات جنگی بسوی پادشاه ایران ترکمنی گسیل و به حضور سلطان اوزین حسن آق قویونلی شرفیاب می شود.[6]
بر اساس چنین روابط دیپلماتیکی کتاب «غورقوت آتا» به کشورهای اروپایی یرده می شود. در آن ایّام به دلیل تحوّلات دوره رنسانس که باعث شده بود توجّه اروپائیان را هر چه بیشتر به فراگیری تاریخ و ادبیّات ترکمنان شرق زمین جلب کند، پی می برند که در حکایات و روایات موجود در این کتاب، سرکرده و اجداد تمام طوایف اوغوزی «بایندرخان (بایان دئر خان)«، نیای بزرگ سلطان اوزین حسن پادشاه تورکمنان آق قویونلی بوده است.
شروع مقاله آدمین این وبنشر در کنفرانس
حماسه «غورقوت آتا» در قرون XIV-XV/م. بوسیله پادشاهان تورکمن در بین دول و سلاطین تورکمنان عراق، آذربایجان، تورکمنان عثمانی نشر پیدا کرده است. در نسخه ای که در سال 1915 در استانبول به چاپ رسیده است، آن کتاب اصولاً بر اساس روایات موجود در نسخه هایی که در موزه های «درسدن» آلمان و همچنین در نسخه موزه «واتیکان» رُم موجود است، مورد مأخذ قرار می گیرد. بر اساس نکته ای که پروفسور مأتی کؤسأیف به آن اشاره دارد، «- برخی از کلمات و شیوه های زبانی و گفتاری در آن کتاب ناقص و در برخی از حالات تحریف می گردد. (اونداقی کأبیر سؤزلر هم دیل شیوه لری ناقص هم کأ حالاتدا یویولوپ گیدیأر)».[7]
از سوی دیگر، فاکت مشخصی بدست می دهد که بتوانیم بگوئیم: «- نسخه های «درسدن» و «واتیکان» اصولاً بر اساس نسخه های ترکی آذربایجانی آن بر آمده است». به این دلیل که در آن دوره از تاریخ، از نیمه دوّم قرن XIV/م. باین سوی، پایتخت تورکمنان بایندری آق قویونلی ابتدا در شهر های دیاربکر عراق و سپس تبریز (تؤوریز – هأزیربایجان یا-دا، Azyrbaýjan) آذربایجان بوده است. در آن دوره سفیران و سیّاحان اروپائی عمدتاً با شهر تبریز روابط نزدیکی داشته اند و رفت و آمد تنگا تنگی بوچود آمده بود.
کتاب «غورقوت آتا» از جانب محرّم ارگین سه بار تجدید چاپ شده است. چاپ اوّل در سال: 1958، چاپ دوّم در سال: 1964، همچنین سوّمین چاپ این اثر در سال 1986 انجام گرفته و به دقت اهالی ارائه گردیده است. این کتاب های منتشر شده «غورقوت آتا» نیز باستناد همان نسخه های یاد شده، به چاپ رسیده است.
در پیشگفتار این اثر چنین اظهار نظر می گردد: «متن های مربوط به کتاب موجود «دأده غورقوت» بر اساس استناد به نسخه آذربایجانی آن منتشر شده است.» بر اساس کثرت حکایه هایی که در محتوای این حماسه ها وجود دارد، آن مربوط به تمامی سرزمین های تورکی است که از تورکیه تا تورکیستان، در یک شکل واحد منتشر شده و تا به امروز حیات یافته است. یعنی حماسه «دأده غورقوت» به عنوان یک فرهنگ مشترک، مربوط به ایدئولوژی واقعی (ایده حقیقی) تمامی سرزمین های دنیای تورک در یک تمامیت هویّتی بوده است. بهمین سبب، این اثر نه تنها مربوط به خلق های تورک آذربایجانی یا تورکیّه است، بلکه، اهّمیّت و تأثیرگذاری آن از نظر ابعاد پیدایش و به عنوان یک اثر مشترک، مربوط به فرهنگ ملّی تمامی تورک های دنیا محسوب می شود و آن ها را به همدیگر نزدیک و پیوند می زند.»[8]
نسخه موجود حماسه «غورقوت آتا» در واتیکان، عبارت از 6 بخش بوده است. امّا به محتوای اثر موجود در «درسدن» آلمان 12 بخش وارد شده است. در مورد این نسخه های حماسه، در کتابی که با عنوان «غورقوت آتا» از سوی پروفسور مأحرّم ارگین در سال 1986 به چاپ رسیده است، بر روی هر دو نسخه بررسی علمی – تطبیقی و تدقیقی به انجام رسانده و هریک را با علائم و شماره گذاریهای خاص، مشخص نموده است.
متن نطق ارائه داده شده به کنفرانس
پروفسور محرّم ارگین در مورد این اثر علمی خود چنین می گوید: «حماسه ای که به عنوان «کتاب دأده غورقوت» نامیده شده است، مجموعه یا کلکسیونی از حکایات اوغوزها می باشد، که محتوای آن در درازنای تاریخ قرن ها شکل گرفته و حیات یافته است. آن اساساً در اواخر قرن XIV/م. تا اوایل قرن XVI/م.، بشکل متاوی مکتوب درآمده تا رسیده به متونی که امروز ما شاهد آن هستیم».[9]
پروفسور ارگین نیز به عنوان زمان کتابت این اثر، همان دوره تورکمنان آق قویونلی را در نظر می گیرد. ولیکن، چنانچه دیدگاه پروفسو مأتی کؤسایف را در نظر بگیریم، معلوم می گردد که آن اثر از زمان های قدیم نیز بصورت مکتوب وجود داشته است.
زمانی که حماسه «غورقوت آتا» برای اولین بار در استانبول از جانب ناشرین به چاپ رسیده بود، بصورت 2 جلد کتاب در سالهای (1958-1963) منتشر می گردد. هنگامی که اولین جلد این اثر از جانب «تورک دیلی قورومی (مؤسسه زبان تورکی)»، بچاپ رسیده بود، جلد اول این اثر دو جلدی، با یک پیشگفتار، حکایات ایلات تورک و هم به صورت بررسی تطبیقی (مقایسه ایی) هر دو نسخه موجود در «درسدن» آلمان و «واتیکان» رُم، را مورد مأخذ قرارداده و به چاپ رسانده اند. ولیکن، جلد دوّم این اثر به صورت فهرست بندی (indexing) و بر اساس قوانین اصول دستوری شکلبندی شده است، ارائه می گردد.
اولّین جلد اثر «غورقوت آتا» در سال 1958/م. که آن کتاب به عنوان ستون فقرات حکایات که بخش های اصلی و اساسی روایات را در خود جمع بسته بود، منتشر و در همان ایّام از جانب خوانندگان و علاقمندان با استقبال پرشوری مواجه می شود. بدین ترتیب، با مهیّا شدن زمینه کشش و درخواست های متعدّد عمومی این روایات از جانب اهالی، ضرورت چاپ دوباره آن فراهم می گردد. در تجدید چاپ دوباره آن، جاهایی را که کتاب نیاز به تصحیح داشته است، دوباره اصلاحاتی به آن وارد می گردد و همچنین مشخصه ها و تفاوتهای هر دو نسخه را براساس قید صفحات دوباره تجدید چاپ می گردد. ولیکن این بار کتاب حماسی غورقوت آتا نسبت به چاپ اوّل آن، متفاوت و عمیق، از نظر شکل زیبا و با محتوای مطلوب منتشر می گردد. بویژه در صفحات پایانی جلد دوّم این سری از کتابهای منتشر شده، «فرهنگ لغت» آن نیز گنجانیده شده است. این امر هم به نوبه خود این اثر را وزین تر و بویژه روشن تر نموده است.
بعداز چاپ «حماسه غورقوت آتا» در دوّمین سری از انتشارات آن، در سال 1964/م.، که از سوی «انستیتو پژوهشی تورک کولتوراسی (مدنیّت)»، منتشر شده بود، بر اساس درخواست های پیاپی خوانندگان، دو باره در سال 1986/م.، برای بار سوّم منتشر می گردد. در این چاپ هم تفاوت ها و اختلافات نسحه های آن از هم دیگر مجّزا و در آورده می شود.
همچنین در ایّام چاپ دوّم «حماسه غورقوت آتا» در تورکیّه، به عنوان نسخه معتبر واریانت «درسدن» آن اساس قرار داده می شود و نسخه «واتیکان» را به عنوان یاری دهنده مورد استفاده قرار می دهند. متن اساسی آن که در نمونه «درسدن» (زاکـ. 2007-9)[10] ، صفحات و شماره های آن مرتب جابجا شده است. بر اساس نیاز متون، تفاوت های آن ها را نیز در نسخه «درسدن» با حرف «D» همراه با درج شماره صفحات آن، و در نسخه «واتیکان» با حرف «V» همراه با درج شماره صفحات آن نشان داده شده است.
در این اصول صحافی و مرتب سازی، صفحات و شماره های آن ها را که در نسخه «D»، همانند نسخه اصلی آن در متن ها با درج ترتیب شمارهایی نظیر: 12,3,…، بجای سطرها نشان داده شده است. امّا، در نسخه «V» شماره صفحات داده شده با خطوط خط کشی شده نشان داده می شود. علائم عددی شماره های آن در واقع شماره سطرهای نسخه «درسدن» آلمان می باشد.
بدلیل ترتیب بندی هر صفحه که عبارت از 13 سطر می باشد، همه صحافی از صفحه شماره یک، تا سطر سیزدهم ادامه پیدا می کند. متون هایی که در نسخه «درسدن» داده نشده است، از نسخه «واتیکان» استناد و برداشت شده است.
اتمام متن سخنرانی آدمین و شروع مقاله پروفسور دکتر عوض گوندوغدیف
این جمله معروف پروفسور فواد کؤپیرلی[11] یکی از پژوهشگران برجسته ادبیّات تورک در دروس خود، که همیشه بر آن تکیه داشته است، در مورد حماسه غورقوت آتا در بین تمامی اهالی خلق های تورک، چنین می گوید: «-اگر تمام ادبیّات تورک را در یک کفّه ترازو و حماسه قورقو آتا را در کفّه دیگر آن وزن کنیم، باز کتاب «غورقوت آتا» همچنان سنگین خواهد ماند.»، در مورد حماسه غورقوت آتا و درجه اهمّیّت آن نیز در بین تمامی خلق های تورک، فراتر از ایده ای که فواد کؤپیرلی در مورد آن اظهار نموده است، چیزی نمی توان گفت.
حماسه غورقوت آتا که با چنان ماندگاری و قدمتی به حیات خود تداوم بخشیده است، عقیده والای ادبیّات تورکمن و همچنین در جایگاه طراز اوّل زبان های تورکی دنیا قرار گرفته است.
در سالهای 1979-1981 در جمهوری اسلامی ایران نشریّه ویژه ای به عنوان «دده قورقد» برگرفته از واریانت آذربایجانی آن منتشر می شده است که متأسّفانه بعدها از انتشار این نشریّه در ایران جلوگیری به عمل آمده است.
ارزش والای حکایات «غورقوت آتا»، نتیجه طبیعی دنیای حماسی آن است. این حکایات بدون شک از یک محتوای ملّی برخوردار است. داستان های ملّی نیز، در تاریخ هر ملّتی در زبان و ادبیّات آن همواره از یک جایگاه برجسته ای برخوردار است.
بقول پروفسور فواد کؤپیرلی: «… به دلیل همین برجستگی ها، کتاب «دأده غورقوت» در میان تمام اهالی تورک و به ویژه در بین بچه های آنها از نکته نظر وقار روحی، مباهات ملّی و سرفرازی بشری، نقش عمیقی در تأثیرگذاری روحیّات آنها ایفا خواهد کرد.». بی شک و به صراحت می توان گفت: «- هر کسی که این کتاب را خوانده و درک کرده باشد، هیچ وقت حتّی سهواً افتخارات و غرور ملّی خود را از دست نخواهد!» …
فهرست بندی مقالات شرکت کنندگان
امروز 2019/05/22 – با شنیدن یافته شدن نسخه سوّم آن از ترکمنصحرا، ما را بی اندازه خوشحال نمود. و بر این یافته به عنوان نسخه سوم که حتما نسخه کامل آن خواهد بود، بر خود می بالیم. هیچ وقت داستان های مادر بزرگمان را که به عنوان «ماتال آیدئپ بریین» وقتی به محتوای آن داستان ها امروز بعداز مطالعه بخش هائی از آن پی می بریم که در ذهن مادربزرگ ها و پدربزرگ هایمان باقی مانده است، سینه به سینه بی آنکه از اذهانشان به فراموشی بسپارند در یادها و خاطره های مربیانه تربیتی برای بچه ها و نوه های خود تعریف می کرده اند. که محتوای اصلی آن امروز در خود ترکمن صحرا مهد ترکمنان اوغوزی پیدا شده است، ما را بی اندازه خوشنود نمود.
اگر هر شخصی غیر از ترکمنصحرائی ادعا کند در خطه آذربایجان و یا در قاراداغ و قزاقستان پیدا شده است جز اغماض یافته های دیگران، چیزی عوایدشان نمی شود. ولیکن زحمات آن ها نیز در تدوین آن به شکل اصلی که صرف نگرش و دقّت چنین آثاری است، امیدواریم نهایت مسئولیّت علمی را انجام دهند.
بنده در اینجا به جواب و اظهارنظر استادانه و عالمانه مورخ برجسته ترکمنصحرا جناب دکتر آ. سارلی اشاره و متن ان را با اجازه و مشاورت استاد در اینجا درج می کنم:
«سلام و احترام خدمت سرور گرامیم جناب آقای دکتر صدیق
از ارسال مصاحبه تان به تاریخ تنظیم امروز تشکر می کنم.
مصاحبه تان را مطالعه نمودم، خدا را شکر جهت گیری مصاحبه، رفع تنش و ابهام دارد مخصوصا آنجا که به دریافت نسخه از استاد ولی محمد خوجه اشاره می نمایید، اقدامی بس سازنده است و می تواند به رفع سوء تفاهمات و برطرف شدن مسائل پیش آمده کمک کنید.
لیکن از آنجا که این مصاحبه امروز صبح آماده شده و احتمالا هنوز منتشر نگشته؛ احساس کردم برای اظهار نظر بنده ارسال فرموده اید. لاجرم چند نکته پیشنهادی خدمتتان عرض می نمایم:
۱. اولا نامگذاری این نسخه به نام قره داغ جز اینکه انتساب جنابعالی به آن روستا را نشان دهد، مبین انتساب نسخه جدید دده غورقوت به قره داغ نمی باشد. به عبارتی وقتی که نسخه جدید دده قور قوت، از آنجا پیدا نشده، دلیلی بر چنین وجه تسمیه باقی نمی ماند.
لذا در جهت رعایت حق یابنده نسخه پیشنهاد می دهم به نام «نسخه ترکمن صحرا، خوجه» نامگذاری گردد. وگرنه هزار بار هم در مقدمه از آقای خوجه تقدیر گردد، نمی تواند حق ایشان را ایفاء نماید.
۲. به نظر اینجانب، ده ده غورقوت، را نباید منحصر یه یک گروه از ترکان منتسب نمود. چرا که این کتاب به همه ترک زبانان دنیا متعلق است. و در اختصاص آن به یک محدوده جغرافیایی و قومی امعان نظر و سعه ی صدر لازم است. زیرا که، به همان نسبت که ترکان ترکیه بدان علاقمند هستند سایر ترک ها بویژه ترکمن ها نیز آن را بخش بسیار مهمی از تاریخ ادبیات ترکمن و جزو شاهکارهای آن می دانند.
۳. سمت و سو دادن یک اثر ادبی به مذهب خاص، بولد کردن آن چندان عالمانه به شمار نمی رود. اما می تواند تلاشی عامدانه برای انتساب به یک گروه و حوزه جغرافیای خاص تلقی گردد. از جمله نمی توان هر کتاب چهارده سطری را به نیت چهارده معصوم برداشت نمود و با قاطعیت به جهان تشیع نسبت داد. فراموش نکنیم که دده غورقوت به همه ی ترکان جهان تعلق دارد فارغ از هر مذهب و کریدور جغرافیای آنان.
۴. رعایت اخلاق و قانون نشر ایجاب می کند تا جهت انتشار یک اثر، آن هم نسخه خطی منتشر نشده، از صاحب نسخه اجازه کتبی دریافت گردد. در حالیکه چنین اذنی تا الان از صاحب اثر آقای خوجه اخذ نشده است. لذا می تواند مصادیق مجرمانه اخذ و نشر اثر غیر تلقی گردد.
حضرتعالی در امور نشر کتاب و حقوق مادی و معنوی آن پیشکسوت ما هستید، در این موارد انتظار از شما بیشتر است.
استاد بسیار محترم دکتر صدیق عزیز، نکات بالا را دوستانه و با نیت حل و فصل دوستانه مشکل پیش آمده مابین ترک زبانان صادیق و صدیق مرقوم نمودم. اگر جسارتی رفته باشد صمیمانه عذرخواهی می نمایم.
د. اراز محمد سارلی – گرگان سوم خرداد۹۸ «[12]
پاسخ دکتر آرازمحمد سارلی بسیار منطقی و سخن شایسته ای است. بند ها به خودی خود از قاطعِّت علمی فنی برخوردار است.
در مورد برده شدن دو نسخه آن به اروپا در اینجا اشاره ی مختصری مرور می کنیم.[13]
همانطور که در بالا اشاره کردیم در دوره آق قویونلی ها دو نسخه از آن کتابت شده و بخش هائی از اشعار و آهنگ این اثر در دوره حکومت آق قویونلی ها بطور رایج رواج داشته و آن در تالارهای پادشاه و در حضور سرکردگان و فرماندهان قشون به مورد اجراء گذاشته می شده است. نمایش و اجرای این آداب و رسوم تا به امروز از جانب گروه «مهترها» در مراسم ملی تورکیّه اشاره ایی است به این سنّت های دیرین اوغوزها که از قدمت طولانی تری برخوردار است. لذا، اروپائیان بعداز فتح بیرانس و نامیدن آن به «اسلامبول» آن ها را به تلاش و چاره جوئی جدّی وادار می کند. آن ها طی جنگ های رو در روی سده ها به عنوان جنگ های صلیبی معروف است، از عهده مسلمانان اهل سنت ترکمن نتوانستند برآیند، و پس از واقعه فتح بیزانس، در اروپا وارد دوره رنسانس تحولات فکری در تمام جنبه های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در شرایط اروپا می گردند و با دلایل و انگیزه های گوناگون سعی در باز کردن روابط دیپلماتیک با این مجموعه دول ترکمن که در اطراف باقیمانده آخرین امپراتوری روم بزرگ در ترابوزاند از طریق این بازماندگان روم رو به افول به بهانه های مختلف با ترکمن های اطراف خود قرابت سببی و از این طریق وارد روابط دیپلماتیک می شدند. در این دوره سیاحانی که در لباس بازرگانان ونیزی وارد دولت های ترکمن می شدند، در تبریز با امرای قارا قویونلی و آق قویونلی روابط نزدیک دیپلماتیک باز می کنند. آن ها به بهانه های مختلف آثار و کتاب های موجود در کتابخانه های این دولت ها و دست نوشته های بسیاری از آثار را می بردند که در آن ایّام دو نسخه از کتاب غورقوت اتا را که به شیوه ترکی آذربایجانی در دوره سلطان آق قویونلی کتابت شده است، با خود می برند. بنا به گفته مأتی کؤسایف زبان و شیوه نگارش در این کتاب برخی لغات های ترکمنی قدیمی اختصار شده، بعضاً از صداهای لغات حذف شده است. در این گفته مأتی کؤسایف که با مطالعه آن به نتایج رسیده است، می توان این صرف شدن و به لهجه درآمدن لغات اصلی باید آنرا در تأثیر زبان هنداروپائی و هجائی در لغات التصاقی دانست که به لهجه در امدن لغات ترکمنی و از بین رفتن برخی صداها همچون «نگ» که در ترکمنی آنرا صدای «گوٚنگلیک» نامیده شده است بنا به درآوردن نتایج و. مینورسکی در این دوره صورت گرفته است.[14] و. مینورسکی در بحث اوضاع فنوتیک زبانی و مورفولوژی این گروه از ترکمن ها در مورد حذف «نگ» چنین می نویسد: «راهبه – صغیر، با چند حذفیات، احتمالا دلیل کاتب برای تلفّظ واضح آن به عنوان «ng»[15] است. به اندازه کافی جالب است که در اسکن آن آغاز یک هجای جدید را می توانید در یابید. بنابراین «اُنگا» یعنی «به او»، در اسکن، آو – آ /a-w/ (به عنوان – – or – -) «اُنا».»[16] حکایت از این تغییرات دارد.
باید دید در این نسخه که به عنوان نسخه سوّم اعلام شده است، صدای حذف شده آن در قرن چهاردهم، وجود دارد یا نه؟ همچنین سبک نگارش آن، کاربرد صداها و کلمات آن، نوع الفبای نگارش در مقاطع مختلف تاریخی که هرکدام از روش های نوشتار کتابت شده از سبک ایّام خود پیروی شده است، ما را مطلع و در جهت روشن شدن زمان کتابت آن تا اندازه قابل شناسائی خواهد بود و از ریشه زمان بازنویسی آن نیز محققین این امر را مطلع خواهد کرد. از این جهت بررسی آگاهان نسخ خطی را می طلبد که در این صورت خیلی از ابهامات این نسخه نیز روشن تر خواهد شد! …
در پایان برای همه دست اندرکاران و فعالین فرهنگی ترکمنصحرا آرزوی موفقیّت و پیشرفت شگرف امروز را پاس داشتن و صاحب فراست های ملّی و تاریخ – ادبیّات کهن و سرسپید ملت پرسرافراز خویش را آرزو میکنم و برای همه تان ذهنی سالم، تنی توانا، فرزندانی پرفراست و صالحی آرزو می کنیم. …
د. خ. اونق – نورنتو – /24/05/2019
|
Dr. Hangeldi Ownuk Arazgeldi ogly, Academy of Sciences and the Cabinet of Ministers of Turkmenistan, the higher specialist researcher in Institute of Historical sciences – Presented to: «Korkut Ata Conference» ASHGABAT-1999
|
Atatürk Kültür v Tarih Araşdirmesi
[1] . مأتی کؤسأیف، «قورقوت آتا»، … عشق آباد، …
[2] . واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد (Vasily Vladimirovich Bartold – Васи́лий Влади́мирович Барто́льд) معروف به «ویلهلم بارتلد»، (۱۸۶۹ – ۱۹۳۰) ترکشناس و ایرانشناس نامور روسی بود.
[3] . یِوگِنی ادواردویچ برتلس (Evgeny Edvardovich Berthels – Бертельс, Евгений Эдуардович)، (دسامبر ۱۸۹۰-اکتبر ۱۹۵۷)، خاورشناس روس و از برجسته ترین کارشناسان ادبیات ملل آسیای مرکزی و صاحب پژوهشهای فراوان در ادب و تصوف ایرانی و تاریخ فرهنگ و ادبیات آسیای مرکزی بود.
[4] . Vasily Vladimirovich Bartold (Russian: Васи́лий Влади́мирович Барто́льд, Polish: Wasilij Władimirowicz Bartołd, German: Wilhelm Barthold,[1] also known as Wilhelm Barthold; 15 November [O.S. 3 November] 1869 – 19 August 1930) was a Russian and Soviet historian who specialized in the history of Islam and the Turkic peoples (Turkology).
[5]. Демидов С., «Туркменские Овляды», Ашхабад: «Ылым», 1976. 116 сах.
[6] . Валтер Хинтес. … [والتر هینتس. شاه اسماعیل دوم صفوی. ترجمهٔ کیکاوس جهانداری. چاپ اول. تهران: شرکت انتشارات علمی، و فرهنگی، ۱۳۷۱ – [Walter Hinz (German: Walther Hinz) (born 19 November 1906 in Stuttgart – died on November 12, 1992 in Göttingen), (1906-1992), he is one of the great German scientists Iranist indicator among many.].
[7] . Мэти Косэев, «Горкут ата», … Ашгабат: … [Meşhur “Gorkut ata”, “Görogly” eposlarynyň, “Şasenem-Garyp”, “Ýusup-Ahmet”, “Asly-Kerem” ýaly. dessanlaryň, Döwletmämmet Azadynyň “Wagzy-Azat” eseriniň toplanyl-magynda, kitap görnüşinde okyjylara ýetirilmeginde Mäti aganyň ummasyz hyzmaty bardyr!].
[8] . Мәхеррем Эргин, «Дәде Горгут китабы», (метин, сѳзлўк), Стамбул – 1986 й. Muharrem Ergin (1925)- (6.1.1995) [1925 yılında Azerbaycan’ın Ahıska bölgesinde doğdu. 1943 yılında Balıkesir Lisesi’ni ve 1947 yılında İistanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü bitirdi. Bir süre öğretmenlik yaptı. Mezun olduğu bölüme asistan oldu (1951). 1963’te doçent, 1971’de profesör oldu. Bölüm başkanlığı yaptı. Dil sahasındaki araştırmaları yanında, Ortadoğu gazetesinde fikir yazıları da yazdı. Aydınlar Ocağı yöneticiliği yapmıştır. 6 Ocak 1995 tarihinde vefat etti.
ESERLERİ:
Türk Dil Bilgisi, Osmanlıca Dersleri, Dede Korkut Kitabı,Orhun
Abideleri, Azeri Türkçesi, Türkiye’nin Bugünkü Meseleleri, Türklerin Soy
Kütüğü (sadeleştirme), Miliyetçiler Birleşiniz, Türk Dili I, II, Kadı
Burhaneddin Divanı.]
[9] . Шол ерде. ,/гѳрк.иш./ .
[10] . Zak. 9-2007, …
[11] . Mehmet Fuat Köprülü (December 5, 1890 – June 28, 1966), aka Köprülüzade, who traced his descent from the illustrious Köprülü family, was a Turkish politician, historian and Professor ordinarius, known for his contributions to Ottoman history, Turkish folklore and language.
[12] . نامه و پاسخ روشنگرانه محقق برجسته ترکمنصحرا استاد دکتر آراز محمد سارلی به منتسب به قارداغ نسخه به اقای د. صدیق است.
[13] . دیوان جهانشاه جلد دوّم در حال انتشار – د. خ. اونق
[14]. Vladimir Minorsky, Jihān-Shāh Qara-Qoyunlu and His Poetry (Turkmenica, 9), Bulletin of the School of Oriental,
[15] . در قرون 14-15.م، هنوز حرف «گُنگ /گوٚنگلیک/»، مثل؛ «نگ /ng-ň/» از زبان تورکمنان جنوبی (آذربایجان و قشقایی) زدوده نشده بود. ولیکن از این ایّام به بعد این صدا در پروسه حذف از فونتیک این گروه از تورکمن ها واقع می گرددد که در بین توٚرکمنان امروز «توٚرکمنصحرا و توٚرکمنستان» حتّی قرقیزها هنوز کاربرد و رواج دارد!
[16]. همانجا