اشعار سروده شده در اسارت

قیاتخان، تورکمنهای یموت -

«(قسمت سوّم) «دوره حیات قیاتخان – یک رمان حقیقی است» گ. س. کارلین نوشته: آکادمیک مراد آنانفس اف؛ مترجم: دکتر خ. اونق: ... حالا سراغ یاغشی مأمد برویم که از شدّت غم و غصّه در گوشه زندان وارونژ که این پیشامد ناگوار جان و تن وی را بریان می کرد و به خود می پیچید. وی هنوز از امید آزاد شدن دل نکنده است و به نوشتن عریضه هایش ادامه می داد. .... ذیلاً.....

نامه و عریضه هائی به حاکمینی که در قفقاز زود به زود جایشان عوض می شد، همچون جنرال تییدگاردت، شاهزاده وارونتسف – داشکوف، می نویسد، به حاکمین پیتربورگ، به حاکم فرمانداری وارونژ، در تمام این عریضه ها وی خواهش به توجه کردن وضع نابسامان خود را می کرده است. بعضی اوقات هم با قادیرمأمد مکاتبه می کرده است.

در یکی از نامه هائی که قادیرمأمد با یک لحن ناامید کننده به یاغشی مأمد نوشته است؛ به وی قطع کردن روابط با روسیّه، توافق با دشمنان اباء اجدادی خود ایران، انتقال بچه هائی که به عنوان گرو فرستاده شده بود به تهران، تمام اسباب و ابزارهای صنایع ماهیگیری، نفت، نفت دخیل و همچنین واگذاری مراکز استخراج نمک به انگلیسی ها را مصلحت می دهد.  بر اساس گفته های قادیرمأمد انگلیسی ها به وی چیزهای زیادی وعده داده بودند. بعداز دریافت این نامه، یاغشی مأمد به نوشتن در مورد درآمدزائی صنایع مذکور که سالانه می تواند مبلغ بیش از یک میلیون منات درآمد داشته باشد، آغاز می کند. و وعده می دهد که؛ چنانچه روس ها مرا آزاد کنند آن را نه با انگلیسی ها بلکه با کمک خود روس ها آنجا را خواهیم ساخت.

یاغشی مأمد از طریق بچه هایش که در هنگ آموزشی داوریان در پیتربورگ مشغول به تحصیل هستند، عریضه ای را که به صورت شعر درآورده بود، تلاش می کرد آن را به دست نیکولای اوّل برساند. لذا، این عریضه آمیخته به شعر را در بخش تفتیش هنگ نظامی ضبط و آن را از طریق یک تاتار به روسی ترجمه می نمایند. اما وی آن را به دست نیکلای اوّل نرسانده است. ترجمه روسی این عریضه بعداز 25 سال، در ماه مارس سال 1882/م.، در نشریه ای که با نام "روسکایا استارینا /Русская старина/" "سالخوردگان روس" منتشر می شد، به چاپ رسیده است.[1] در این عریضه شعرگونه هم آهنگ با باور کور – کورانه به عدالتخواهی پادشاه در یک ردیف، از بی عدالتی های حاکمین، جنرال ها، فرمانداری ها، گراف ها، شاهزادگان به غیراز پادشاه پرداخته است. کلاً سطرهای زیادی در آن هست که نظام پوسیده پادشاهی، بسیار ظریفانه به نقد کشیده می شود. در مقدّمه این عریضه شعرگونه چنین سطرهائی را شاهد می شویم:

نقل به روسی:

«Я несчастный! Сколько раз прошения подавал! Никто не дал мне доброго ответа. Отец мой служил тебе сорок лет, а я сам – двадцать пять лет, Я тепер умоляю сими стихами Государя Императора, может быть он простит меня. Вот четыре года, как я обесславлен, Девяностолетний лтец мой умер при мне в темнице, а я сам томлюсь в несчастии. Я трех сыновей своих отдал царю на службу. Теперь я изложу подробно мое горе».

نقل به مضمون:

این عریضه شعرگونه از دو بخش عبارت شده است. در بخش اوّل ابتدا خدماتی که وی و پدرش در قبال روسیّه انجام داده اند، شمرده می شود و بی خبر گذاشتن پادشاه از این خدمات را از جانب سرکردگان و مسئولان نظام، به دقّت وی می رساند. بی آن که آغاز وارد شدن به انجام خدمت به روسیه از 15 سالگی یاغشی مأمد را در نظر بگیرند، وی جریان افتادن به زندان اش را چنین بیان داشته است:

اصل شعر به روسی:

Я подал прошение и спросил: в чем моя вина?

Я четыре года томлюс в темнице.

Я трех сыновей своих для на службу.

Узнай, о государь, об их положении!

Я с того дня сделался твоим подданным.

С моим семейством и моим народом.

Награди тепер мою верность, будь милостив!

Даруй мне жизнь, о государь!

Я несчастный! Никто не внемлет словам моим!

Ни к чему не послужили моя верность и преданность,

Враг окружил меня. Что мне делать?

Он обманул меня; он меня привсл и бросил в темницу,

Он обсчестил меня, о государь! Я высказываю

Своии несчастия. Внемли голосу моему, щ ты, моя надежда!

Я служил тебе в продолженни двадцати пяти лет

я солдат твоих отбил из рук неприятеля.

Я не щадил жизни своей; я подверг себя

Опасностям и кровь свою за тебя проливал.

Я оказал тебе услуги; но это было в дальней стране

И они остались тебе неизвестными;

Я не мог достигнуть цели моего желания.

Я заглушил в себе голос совести и религии,

И в полной довернности пришел по твоему желанию.

О государь! Вознагради меня за мою верность

и преданность, -- вознагради меня

гласно, да услышат мои враги.

به سبب پیدا نشدن نسخه اصلی این شعر، مفاهیم اساسی این سطرها را که محدود به تمنا و خواهش به پادشاه را دربر می گیرد، اشاره نمود. یاغشی مأمد با انگشت گذاشتن بر عواملی همچون فریب خوردگی، محاصره و احاطه اطرافش از جانب دشمنان، عدم توجّه به عریضه ها و خواست های وی، عدم اتمام و رسیدن به اهداف های خود، را با این سؤال که "چه باید کرد؟" ایده خود را بیان و تداوم می دهد. وی آزاد کردن خود را با اعلام به تمام اهالی، به کوری چشم دشمنان، را تقاضا و خواهش کرده است. در اواخر پایانی این عریضه دعوت پادشاه از خود /یاغشی مأمد/ را به کاخ و پذیرفتن خود را تقاضا می کند و از آمادگی برای سپردن تمام بچه هایش به خدمت دولت را اعلام می دارد. چندی از سطرها را در وصف ایوان و تخت پادشاه تخصیص داده است.

در دومین بخش از این عریضه شعری، حاکمین محلی به نقد کشیده می شود؛ در موردهای تخلف و قلب کردن آنها، کذّابی ها، رشوه خواری ها، بی عدالتی های آن ها، شباهت همه در این امور و بی سواد و نادانی آن ها، اشاره شده است:

شعر به روسی:

«Тепер я опишу начальников, несправедливых и взяточников... Я расскажу их тайны и жестокие поступки.

Их беки злы, у них нет верного слова. Напиши сто просьб, ни одна не дойдет до места назначения.

Говоря правду, они на тебя не обратят внимания. Я не нашел правосудия и остался в несчастии, что мне делать?

Они, под ложными предлогами, навлекут на тебя подозрение и захватят тебя; скажи им правду, они тебя возьмут и зарежут.

Если денег им не дашь; то дело твое не пойдет в ход. Гое меня убило; что мне делать?

Если ты прошение подашь, то ответа не получишь; их дело обманывать; у них верного слова нет.

Они хвастаются ложно и не стыдятся. Я правосудия не нашел; что мне делать?

Их дворяне и чиновники – все одно; нет у них правосудия, это дурно.

Напрасно окжешь ты (услугу) начальникам пароходов; за малейшее дело они отдадут под суд и погубят тебя.

Их графы и князья несправедливы, и самые заслуги и преданность ни к чему не служает.

Если бедный не дает им денег, то он не найдет правосудия. Их начальники справедливости не знают.

Негде нет людей образованных, подозревать можно, есть ли люди учащиеся.

За один грошь они и веру продадут; их начальники бога не боятся.

Они законрв не испаолняют, они не действуют согласно с повлениями царя.

Из тысячи начальников один только денег не берет. Хороших из них мало, а нехороших очень много.

За получение чина, удивительно! Они берут двойное жалованье.

Верность ни к чему не служит. К чему законы, когда они их не соблюдают?»

یاغشی مأمد مجموعاً هفت سال در زندان می نشیند. در مدّت این هفت سال جائی نمانده بود که وی عریضه، شکایات و تقاضا نفرستاده باشد. لذا، همه جا به بن بست منتهی می شد. انگار یاغشی مأمد به درون چاهی افتاده باشد که در آنجا عرب نی می اندازد. وی به پوسیده بودن استبداد دولتی تودرتو /самодержавия/ در روسیّه را درک کرده بود. ظلمی که بر حسب عادت وانمود می شود به باور کردن عدالت کاذب پادشاهی در روسیّه، به حاکم بودن هرج و مرج های دولتی، توجه نکردن به حرف آدم های صادق، همچنین با افتادن به عمق بی انتهای چاه زندان تزاریزم، فرقت و مشقّاتی که در مدت این هفت سال بر او تحمیل شده است، از جمله نتایجی بود که یاغشی مأمد در زندان به آن ها رسیده بود. یاغشی مأمد تا سال 1842/م.، شاهد تخت و ایوان های با عظمت پادشاه روسیّه، مکان های قشنگ را دیده بود. و امّا وی در حال حاضر، درون حیاط و عمق اطاق های پادشاهی روسیّه را می دید. ولیکن این حادثه وی را وارد فاز جدیدی از خیل مسائل کرده بود و چشم و گوشش را باز نموده بود.

در سال های 1845 – 1848/م.م.، بین حاکمین پادشاه در جهت آزاد کردن یاغشی مأمد از زندان مکاتبه های پی در پی بین خودی ها تداوم داشت. رئیس مشاور، کـ. نسلرود این حرف را چندین بار تکراراً اذعان نموده است که؛ بعداز بررسی برخی از اسناد، جهت آزادی یاغشی مأمد از پادشاه تقاضای کمک خواهیم کرد. حتّی در آوریل سال 1848/م.، نیز وی به ریاست سفرای روسیّه در ایران مئدم و دیوگاملین /Медем, Дюгамелин/، در مورد امکان آزادی یاغشی مأمد به شرط گرو گذاشتن یکی از فرزندانش، همچنین تقاضاهای مداوم اقوام و خویشان یاغشی مأمد، ریش سفیدان یموت های جعفربای و علمای دینی آن ها پشت سرهم به نزد فرمانده کرئیسر روس ووُیُودسکأ در آستراخان حضور یافته اند، خاطرنشان ساخته است. نسلرود در ماه مه همان سال در مورد طرز رفتارهای یاغشی مأمد در زندان از فرماندار وارونژ درخواست گزارش کرده است. فرماندار وارونژ در ژولای سال 1948/م.، ضمن اظهار و یادداشت در مورد رفتارهای منظم و مرتب زندانی در حبس، مثلاً به دلیل اتهام دیگری از یاغشی مأمد، در حال حاضر بر علیه وی پرونده ای در دادگاه شهرستان به جریان افتاده است، اطلاع می دهد. در مورد مسئله آزاد شدن یا آزاد کردن یاغشی مأمد تنها بعداز نتایج این دادگاه می تواند حل شود؛ - را معلوم کرده است.

به این ترتیب در گرما گرم مسئله آزادی یاغشی مأمد، باز هم اتهامی دیگر بر او چسبانند. بعداز آن در مورد یاغشی مأمد در منابع آرشیوی هیچ نوع اطلاعاتی وجود ندارد. تا این که در شانزدهم ماه ژولای سال 1849/م.، در مورد فوت وی اطلاع و در هیجدهم ژولای نیز، در این مورد تنها مدارکی که باقی مانده، طی شدن یادداشت های ثبت اموال و اسناد متوفّی بوده است. یاغشی مأمد در ایّام چهل و پنج سالگی با وضعی مشکوک، آرمانخواهانه و با مرگی تأسف برانگیز درگیر شد و بی آنکه بتواند از درون پنجه های خونین تزاریزم خلاص شود، به دیار باقی شتافت.

بر اساس اظهارات هم بندهای یاغشی مأمد پادپاروچیک ها /подпоручик/ محکومین رمضانعلی اوغلو و علی بک گاسان /حسن/ اوغلو؛ وی قبل از مرگ خود به آن ها گفته است که؛ تمام اسباب اثاثیه های اطاق خودش را به پسرش که در هنگ اوولان مشغول خدمت وظیفه است، به میراث می سپارد.

بر اساس اسناد و یادداشت های طی شده در این بررسی، روی یک شخص معمولی نبودن یاغشی مأمد و کمال شخصیّتی وی، معلوم و تأکید می گردد. حکومت پادشاهی برای او به پول همان ایّام ماهیانه 50 چرووُنئتس /50 червонец/ حقوق پرداخته است. از درون اطاق یاغشی مأمد همه گونه اسباب و اثاثیّه های قیمتی پیدا شده است. پوستین هائی دوخته شده از پوست سمور، کت های بافته شده از پشم شتر، چرکاسا، پشتی هم دون های تورکمنی /عبا/، روسری های پشمی، دستکش ها، چکمه ها، هر نوع کت و شلوارهای سرویس کامل، صابون، مسواک هایش را که از استخوان فیل ساخته شده است، حوله ها، حتی دستمال های کاغذی، ده ها قاشق و چنگال هائی که با آب طلا و برنز گالوانیزه شده است، کمربندی که سنگ قیمتی آن با آب طلا تزئین شده است، خنجرها، قوطی تنباکو، مدال طلائی، مهری که با نشان اسب از طلا ساخته شده است، لیوان و استکان های طلائی، کاردها، تفنگ های یک نیل و دو نیلی که ماشه آن از طلا درست شده است، شمشیرهای تزئین شده با سنگ های قیمتی، دو تا ساعت طلائی، فرش و نمدها، تخت خواب باز و بسته شونده، حتی وی در حیاط اش گاو نگه میداشته است، درج شده است. در مجموع یادداشت ها، نام 103 اسباب و اثاثیّه به لیست رگیستیراسیا /ثبت اموال متوفّی/ وارد شده است. علاوه بر این ها، وجود 25 تا از یادداشت ها اعم از اسناد زیادی از قولنامه های بدهکاران مختلف، تعهّدنامه های شخصی و بازرگانی به این لیست وارد شده است. بر اساس این اسناد وی به مبلغ 1858 منات پول برنز از مردم طلبکار بوده است.

لذا، اهمیّت این مسئله نه در تعداد اسباب و اثاثیّه هائی که از منزل یاغشی مأمد پیدا شده است بلکه، وجود بسیاری از کتاب های یافته شده از منزل وی که به زبان های روسی، فرانسوی، و عربی – فارسی چاپ شده است، و تعداد زیادی از اسنادی که به زبان های تورکمنی (با الفباعربی)، نوشته شده است، می باشد. چنانچه به همه این موارد از دریچه نگرش چشم زمانه خود در آن ایّام بنگریم، طی شدن حیات وی در یک فضای با فرهنگ، باسواد بودن همه جانبه وی، گواه بر شخصیّت بزرگ و فرهیختگی یاغشی مأمد می باشد. بعداز درگذشت وی، در مورد مسئله سپردن اسباب و اثاثیّه های یافته شده از منزل او به مدّت بیش از 3 سال مکاتبات رد و بدل می شود. به این سبب، با این که یاغشی مأمد شخصی با سواد بوده است، به دلیلی از خودش وصیّتنامه بجای نگذاشته است. بلکه وی به سرنوشت مرگی غافلگیرانه گرفتار آمده است! وی عاجلاً نرسیده است وصیّتنامه خود را بنویسد. تا این که در اکتبر سال 1852/م.، اسباب و اثاثیّه های وی تحویل پسرانش آنامخمد و نظرمخمد مستقر در هنگ اوولان می گردد.

به این ترتیب تاریخ پرغصّه یاغشی مأمد باتمام می رسد. با اتمام حیات وی دوره قیاتخان و پسرانش نیز باتمام رسیده، و تاریخ دوره نوه قیات خان یکی از بچه های دوقلوی یاغشی مأمد، از آنامخمد آغاز و دوره یمودسکی ها فرا می رسد. بعضی از خانواده های نسل یمودسکی در حال حاضر نیز در عشق آباد و تورکمنصحرا زندگی می کنند.[2]

• به نظر ما این تراژدی دو علّت داشته است، اوّلین علّت این امر:

1). قیات خان و پسران وی بی آن که به سرشت و ذات طبیعت تزاریسم پی ببرند، بر سیما و خصوصیّت "اصالتی" آن ها بسیار کور و کورانه اعتقاد پیدا کرده بودند. و این امر هم چندان تعجب آور نیست، زیرا که تورکمن های اترک – گرگان در همان ایّام بر حسب ضرورت و نیاز تاریخی سرزمین خویش به دنبال نیروئی به عنوان تکیّه گاه می گشتند که بتوانند در مقابل ظلم و ستم های ایران بیایستند. آن ها به عنوان چنین نیروئی روسیّه را که ماوراء خزر و تمامی قفقاز را به تصرف خود درآورده بود و وقت به وقت با ایران می جنگید، پیدا کردند. بر این اساس با آغاز سال 1813/م.، تورکمن های اترک – گرگان "یمودستان" با روسیّه در یک راه با یک هدف با هم انس و اُلفت می گیرند و غلت می خورند. پی در پی هیئت های اکسپدیسیا حضور می یافتند، گروه ریش سفیدان و نمایندگان تورکمن ها پی در پی به قفقاز و آستراخان آمد و شد داشتند. در رأس این جنبش و حرکت سیاسی – اجتماعی بزرگ امّا، یکی از تأثیرگذارترین شخصیّت های زمان خود، با درک اصیل و قدیمی، قیان خان موجودیّت یافته بود. وی در نیمه اوّل قرن نوزدهم /XIX/، در بین تورکمن ها تبدیل به برجسته ترین فیگور شخصیّت سیاسی – اجتماعی خود گردیده است.

امّا، قیات خان هم پسرانش بی آن که توجه به فرصت ها و دقایقی را که می بایست احتیاط کنند، نکردند، امّا باور و اعتماد به عدالت های کاذب پادشاه روسیّه و حفظ علائق خود را به این سیستم ادامه می دادند. آن ها دلیل اتمام چنین غم انگیز مبارزاتی را که با تلاش های خودشان راه انداخته شده بود؛ "بلای نازل شده غایب"، این نتایج تنها معلول عدم تفاهم، و در نهایت به باور و عقاید ویژه اهالی آن زمان به عنوان "اقبال و سرنوشت" که از غیب برایشان تحمیل شده است، برداشت نمودند. ولیکن، این برداشت را که "در موقع لازم با اهدای هدایای قیمتی آغوش باز کنند و در صورت عدم نیاز به آن ها، به جانب زندان هدایت میشوی"[3]؛ ابداً به فکرشان هم خطور نکرده بود. در پی حل اختلاف های بین خودی دو پادشاه در مورد سرنوشت خلق تورکمن، از حضور پادشاه روسیّه نیکولای اوّل و مخمدشاه قاجار در تفلیس در سال 1837/م.، نه تورکمن های اترک – گرگان خبر داشت و نه قیاتخان و نه دیگران! این دو شاه منفعت های تورکمن های اترک گرگان و سرنوشت تاریخی آن ها را با یک استکان بلوری پراز شراب نوشیدند و در بین خودشان تقسیم و حل نموده بودند. علاوه بر این ها نظام پادشاهی هیچ وقت، جهت تأمین منفعت و نیازهای خلق ها و مورد احترام قرار دادن آن ها را فرا نگرفته اند. در رأس همه چیزها تنها منفعت های آن ها قرار داشت. عدم درک این مسائل گناه قیاتخان و پسران وی نیست، بلکه نارسائی دیپلماسی هاست.

• دومین علت این امر بشرح زیر است.

2). در جنبش و مبارزاتی که قیات خان و پسران وی رهبری نموده بودند، به لحاظ صنفی منفعت های حقیر به تدریج جای منافع ملّی روابط روس – تورکمن را فراگرفته و رو به هرج و مرج نهاد. آن ها به دنبال منافع و نفس کور خود، جهت پر کردن جیب هایشان از دارائی های شخصی، تنها تاجرین تورکمن نه، بلکه تاجرین گرسنه روسیّه و ایران نیز حریصانه وارد یک رقابت تنگاتنگ آشتی ناپذیر افتاده بودند. آن ها تمام ثروت های اهالی جنوب و جنوب غربی تورکمن های کناره های شرقی بحر خزر "یمودستان" را اعم از ماهی /شیلات/، نفت، نفت دخیل، نمک، ذخایر رنگ، ... می خواستند، تصاحب کنند. آن ها پس از مدّتی منفعت های شخصی خود را عمدتاً از منافع خلق رو به اولویّت دادن را آغاز کرده اند. با تعویض جای منافع ملّی خلق با منفعت های شخصی و تمام این حوادث قیاتخان و پسران وی را در یک عرصه رفیعی از بی نهایت دارائی قرار داده بود که موجب حسادت دشمنان خارجی و به انزوا رانده شدن آن ها می انجامد و در نهایت تورکمن های پادشاه روسیّه نیز در قاضیمات های آن سیستم فدا گشتند.

و امّا هم قیاتخان و هم یاغشی مأمد، فرزندان بحقّ و واقعی زمانه خود بودند. آخرین نتایج تأثّر برانگیز این رخداد پرغصّه تاریخی، این دو شخصیّت را حقیقتاً بسیار برجسته و شاخص در ایّام خود نشان می دهد، حضور آن ها به عنوان فیگور و شخصیّت هائی پیشرو و آوانگارد در جامعه سنّتی آن زمان در فعالیّت های سیاسی – اجتماعی خویش که هیچ اساسی در انکار آن نیست، ظهور پیدا می کنند. آن ها به حقّ کلمه قهرمانان ملّی خلق تورکمن در زمانه خود بوده اند. فعالیّت های اصیل و بنیادی آن ها که در راه حصول آن عمر و جان خود را بخشیده اند، همچنین کاری را که با ایمان قاطع آن را آغاز نموده بودند، با درآمدن تورکمنستان به ترکیب روسیّه، و با حقّ تعیین سرنوشت تاریخی خلق تورکمن در گره زدن آن با خلق کبیر روس و سایر خلق های برادر با بستن پیمان ابدی به اتمام می رسد.

منابع و مأخذ:

Resource:

[1]. عارضانئنگ توٚرکمنچه نوسغاسی هنیز تاپئلانوق.

[2] . بللی گیدروگئولوگ /هیدرو ژئولوژیگ/، و. ای. لنین آدئنداقی قاراقوم کانالی نئنگ اوغرونی کسگیت لمکده بیتیرن خئذمات لاری اوٚچین لنین بایراغی نئنگ لاوریاتی آدئنا مئناسئپ بولان کاراش /قاراش/ نیکولایویچ یمودسکی قیات خانئنگ (1754 - 1843) یوولوغی، یاغشی مأمدینگ (1806 – 1849) چاولوغی. آنامخمد یمودسکی نینگ (1829 – 1886) آغتئغی. ک. ن. یمودسکی نینگ (1868 - 1928) هم اوغلی بولیار.

[3] . ....